Krahelska

Powiśle. Twarzą warszawskiej syrenki dłuta Ludwiki Nitschowej była Krystyna Krahelska – poetka, śpiewaczka, etnografka, harcerka, sanitariuszka. Pomnik ten stoi nieprzerwanie od 80 lat nad brzegiem Wisły u wylotu Tamki przy nowoczesnym Moście Świętokrzyskim. Powstał z inicjatywy prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego. Odwiedziliśmy to miejsce w czasie ferii zimowych, kiedy „łowiliśmy syrenki„.

W tegoroczne wakacje podążyliśmy tropem syreniej modelki. Krystyna Krahelska pseudonim „Danuta” (dlatego Halina Mlynkowa w piosence „Za wolność” z płyty „Panny Morowe” śpiewa o niej: „nasza Syrenka Danusia”), choć nie urodziła się w Warszawie, była związana z tym miastem. Tutaj mieszkała, studiowała, tworzyła i zginęła w drugim dniu Powstania Warszawskiego. Warszawiacy mogli znać jej twarz uwiecznioną na pomniku syrenki, jej głos z eteru Polskiego Radia, gdzie koncertowała wykonując poleskie i białoruskie pieśni, które jako dziecko pokochała, a jako etnograf badała, zaś piosenka jej autorstwa „Hej, chłopcy, bagnet na broń” była chętnie śpiewana przez powstańców. Krystyna Krahelska napisała ten utwór specjalnie dla batalionu Armii Krajowej „Baszta”.

Mokotów. Przy ulicy Rakowieckiej między Fałata i Łowicką rozpięty jest budynek, w którym Krystyna Krahelska mieszkała przed wojną. Na początku września 1939 roku wróciła z rodzinnego Polesia do atakowanej przez Niemców Warszawy. Sytuacja powtórzyła się latem 1944 roku, kiedy opuściła Kraków i przybyła do stolicy, żeby być bardziej przydatna służbie konspiracyjnej. Może przeczuwała wybuch oczekiwanego powstania przeciwko okupantom, które rozpocznie się właśnie w Warszawie, a może przewidywała swój „odlot”, jak to ujęła w jednym z ostatnich wierszy:

Gdy przyjdzie czas odlotu do krainy innej,

Chcę odlecieć w porywie szczęścia i natchnienia.

Jak ptak, co uciekając z ziemi niegościnnej,

Ziemię na niebo zamienia…

Na rogu ulic Łowickiej i Rakowieckiej znajduje się, co same w sobie jest już symboliczne, płaskorzeźba warszawskiej syrenki na kamiennej płycie z 1969 roku, przy wejściu do delikatesów, upamiętniająca setną rocznicę założenia najstarszego sklepu na Mokotowie.

Wystarczy zrobić kilka kroków, minąć ukośny narożnik budynku, żeby zobaczyć w okratowanej witrynie sklepowej czarno-białe zdjęcie pomnika dłuta Ludwiki Nitschowej z fotografią Krahelskiej „wpisaną” w syrenią tarczę.

Na ścianie budynku jest kolejny ślad w postaci tablicy pamiątkowej, której treść skrótowo przybliża postać naszej bohaterki.

Śródmieście. Róg Marszałkowskiej i Oleandrów, przy Przystanku Historia, obramują dwie kamiennice numer 19 i 21 w przebudowanej powojennej formie. W jednej z nich Krystyna Krahelska 1. sierpnia 1944 roku z żołnierzami ze swojego oddziału czekała na rozkaz rozpoczęcia Powstania. Tutaj w nocy dała cichy koncert i po raz ostatni zaśpiewała „Hej, chłopcy, bagnet na broń”.

Gdy wybiła godzina „W”, jej oddział dostał rozkaz przeprowadzenia szturmu na Dom Prasy przy ulicy Marszałkowskiej 3 od strony Pola Mokotowskiego. W tym miejscu Niemcy zorganizowali redakcję „Nowego Kuriera Warszawskiego” – polskojęzycznej gazety w służbie propagandy hitlerowskiej.

Północne skrzydło Domu Prasy w Warszawie

Wówczas wschodnią granicą Pola Mokotowskiego, warszawskiego parku miejskiego, była ulica Polna. Ta ostatnia obecnie jest obustronnie zabudowana. Niestety szturmujący powstańcy dostali się w niemiecki ogień krzyżowy ze strony Domu Prasy, Politechniki i siedziby Straży Ogniowej (Polna 1), skąd strzelec wyborowy („gołębiarz”, jak warszawiacy mieli w zwyczaju później nazywać snajpera) posłał trzy śmiertelne kule w kierunku Krahelskiej, która jako sanitariuszka biegła z pomocą dla rannego kolegi z jej oddziału. Przeszliśmy całą długość tego przedwojennego budynku od strony Polnej i  nie znaleźliśmy żadnego śladu upamiętnienia tej powstańczej historii. Dom Prasy przetrwał wojnę, później tam swoją siedzibę miała redakcja gazety „Życie Warszawy”. Od strony Marszałkowskiej po wojnie dobudowano tam parterowy pawilon.

Dom Prasy od strony Marszałkowskiej

Po prawej stronie Polnej w kierunku Placu Unii Lubelskiej widzieliśmy ocalały z pożogi wojennej feralny budynek komendy straży pożarnej. Po zapadnięciu zmroku Krahelska została przeniesiona z Pola Mokotowskiego do pobliskiego szpitala powstańczego przy ulicy Polnej 34. Zmarła od ran następnego dnia. Pochowano ją w ogródku przy sąsiedniej posesji. Nie ma już tych kamienic, w ich miejscu przebiega Trasa Łazienkowska.

Wróćmy jeszcze do pomnika syreny. Przetrwał szczęśliwie okupację i Powstanie w odróżnieniu od reszty zabytkowych rzeźb lewobrzeżnej Warszawy w większości wysadzonych przez Niemców. Dodatkowo pomnik warszawskiej syreny przez kilka miesięcy stał w pierwszej linii frontu, którą wyznaczała Wisła na przełomie 1944/45. W syrenim obliczu można dostrzec rysy twarzy pięknej dziewczyny, która piękno potrafiła dostrzec, wzruszyć się nim, a potem je opisać, wyśpiewać i przemienić je w dobro – bezinteresowną pomoc potrzebującym i Ojczyźnie. Tak to z losami legendarnej postaci – warszawskiej syreny – splotła się nierozerwalnie historia bohaterskiej kobiety z krwi i kości, która przykładem życia i słowami piosenki zagrzewa kolejne pokolenia do walki o ponadczasowe wartości – wolność, prawdę, piękno:

Nowa Polska zwycięska jest w nas i przed nami

W równym rytmie marsza: raz, dwa, trzy!